Μάρκαρης: «Όταν τελειώσει η πανδημία, οι νέοι θα συγκροτήσουν ένα σύγχρονο προλεταριάτο»

Ο Πέτρος Μάρκαρης γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1937. Σπούδασε οικονομικές επιστήμες στην Αυστρία και εγκαταστάθηκε στην Αθήνα το 1964. Έναν χρόνο αργότερα εμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα με το θεατρικό έργο Η ιστορία του Αλή Ρέτζο.

Στη διάρκεια της πολυετούς διαδρομής του έχει μεταφράσει σημαντικά έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας ‒ για πρώτη φορά στην Ελλάδα ολόκληρο τον Φάουστ του Γκαίτε. Συνεργάστηκε με τον Θόδωρο Αγγελόπουλο σε σενάρια ταινιών, έχει τιμηθεί με σημαντικά διεθνή λογοτεχνικά βραβεία για το έργο του, είναι πρωτοπόρος εκφραστής της αστυνομικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα, ενώ θεωρείται ο πιο διάσημος Έλληνας συγγραφέας στο εξωτερικό, αφού τα βιβλία του έχουν μεταφραστεί σε είκοσι γλώσσες.

Στα βιβλία του σκιαγραφεί καίρια και ακανθώδη ζητήματα της σημερινής ελληνικής πραγματικότητας. Στο τελευταίο του μυθιστόρημα με τίτλο «Ο φόνος είναι χρήμα» (εκδόσεις Κείμενα) επιστρέφει στην Αθήνα του 2019. Οι ανισότητες ολοένα και μεγαλώνουν. Η πολιτική ηγεσία αναστατώνεται από τους φόνους ξένων επενδυτών. Μοναδικό κοινό στοιχείο τους ένα τραγούδι. Ο αστυνόμος Κώστας Χαρίτος καλείται να εξιχνιάσει αυτούς τους φόνους που έγιναν κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες. Ταυτόχρονα, σε ένα άλλο σημείο της πόλης, ένα κίνημα γεννιέται. Το «κίνημα των φτωχών».

Στη συνέντευξή του στην Lifo και τον Γιάννη Πανταζόπουλο, ο διακεκριμένος συγγραφέας μιλά για την εποχή μας, το τελευταίο του βιβλίο, την αριστερά, την εθνική μας επέτειο, τη Χρυσή Αυγή, τις ιδεολογίες, τους νέους, τα social media, τη λογοτεχνία, τους φόβους αλλά και για το τι θεωρεί σημαντικό στη ζωή.

Πάντοτε θεωρούσα σημαντικό το να καταφέρεις να κάνεις αυτό που θέλεις στη ζωή σου. Και χαίρομαι που ποτέ μου δεν έχω σταματήσει να είμαι αυτό που ήθελα. Έχω μάθει ότι τίποτα στη ζωή μας δεν είναι δεδομένο. Όλα μπορεί στο τέλος να αποδειχθούν μεταβατικά. Και είναι ο μόνος τρόπος για να μπορείς να συνεχίζεις να αγωνίζεσαι.

— Ποιο πιστεύετε ότι θα είναι το αποτύπωμα της πανδημίας;

Πρώτα απ’ όλα, πιστεύω ότι τα αποτυπώματα θα είναι περισσότερα από ένα και οι κοινωνικές επιπτώσεις θα είναι διαφορετικές. Θεωρώ ότι σε πολλούς από εμάς, μετά την πανδημία, θα εμφανιστούν ψυχικά προβλήματα. Επίσης, οι συνέπειες αυτές θα εκδηλωθούν το επόμενο χρονικό διάστημα και όχι κατά τη διάρκεια της υγειονομικής κρίσης. Παράλληλα, οι οικονομικές επιπτώσεις θα είναι πρωτοφανείς, ενώ τα μεσαία στρώματα θα δεχτούν τεράστιο πλήγμα.

Ας μην ξεχνάμε ότι η μεσαία τάξη στην Ελλάδα αποτελεί τον πυλώνα της οικονομίας και τον στυλοβάτη αυτού που ονομάζουμε «φιλελεύθερη δημοκρατία». Πιθανολογώ, ειδικά για τους νέους, ότι θα βρεθούν αντιμέτωποι με μια κατάσταση τεράστιας προσφοράς εργασίας και μειωμένης ζήτησης.

— Φοβάστε μια νέα πτωχοποίηση;

Ναι, δυστυχώς.

— Ευνοείται ο εκφασισμός της κοινωνίας τούτη την περίοδο;

Όσον αφορά τη στέρηση ελευθεριών κατά τη διάρκεια της πανδημίας, διακρίνω μια τεράστια υπερβολή. Όταν την 21η Απριλίου του 1967 έγινε πραξικόπημα, κανείς δεν το περίμενε, μέχρι εκείνο το πρωί ζούσαμε μια χαρά. Επομένως, αυτά δεν προετοιμάζονται. Οι περιορισμοί τίθενται λόγω κινδύνων που αφορούν τις κοινωνικές συναθροίσεις. Παντού οι δημοκρατικοί θεσμοί λειτουργούν, με εξαίρεση τα τελευταία γεγονότα στις ΗΠΑ.

Ομολογώ, όμως, ότι ζούμε σε μια κοινωνία όπου δύο φίλοι κάθονται, παραγγέλνουν έναν καφέ και λένε μεταξύ τους: «Βάζεις το πρόβλημα να βάλω εγώ τη ανάλυση;». Ξέρετε, αυτό οδηγεί σε μια αρνητική εξέλιξη, όπου πιστεύουμε ότι όσο πιο σκοτεινή είναι η παρουσίαση της κατάστασης, τόσο πιο βαθυστόχαστα σκεφτόμαστε.

— Τι σας ενοχλεί στη δημόσια σφαίρα;

Στο παρελθόν ξέρετε τι είχα απαντήσει σε κάποιους Γερμανούς φίλους μου, όταν με ρώτησαν γιατί εγκαταστάθηκα μόνιμα στην Ελλάδα μετά τις σπουδές μου; Τότε η Ελλάδα ήταν μια φτωχή χώρα, αλλά με έναν λαό που διέθετε απίστευτο χιούμορ. Έτσι, τους είπα ότι οι Έλληνες αναρωτιόντουσαν αν θα γίνουν ποτέ Ευρώπη. Τελικά, αντέτεινα στους φίλους μου ότι γίναμε Ευρώπη όχι επειδή εμείς ανεβήκαμε επίπεδο αλλά επειδή εκείνοι κατέβηκαν στο δικό μας. Αυτό είναι το συλλογικό μας άλυτο πρόβλημα, το επίπεδο της πολιτικής μας ζωής. Βέβαια, υπάρχει μια γενικότερη πτώση διεθνώς, όπως αυτή που παρατηρούμε στη Μεγάλη Βρετανία.

Ας ξεκινήσω πρώτα από τα ευχάριστα. Ως χώρα, ευτυχώς, είχαμε το θάρρος, την τόλμη και την αποφασιστικότητα να απομακρύνουμε εκτός Βουλής τη Χρυσή Αυγή. Από κει και πέρα, τα υπόλοιπα κόμματα κινούνται με όρους ποδοσφαιρικούς, δίνοντας το ένα στο άλλο πάσες. Επίσης, η κατάρρευση της αριστεράς, πανευρωπαϊκά, αποτελεί ένα σημαντικό πρόβλημα. Και αποδεικνύεται ότι το πρόβλημα της αριστεράς δεν ήταν η εξουσία αλλά η κινητοποίηση των φτωχών, των αδικημένων και των κατατρεγμένων που είχαν την ανάγκη να διεκδικήσουν.

Στη χώρα μας, το αποτέλεσμα της «πρώτης φοράς αριστεράς» ήταν, από κει που φωνασκούσαμε ότι θα τα αλλάξουμε όλα, να αποδεχτούμε τελικά τα πάντα. Συγχρόνως, το δημοψήφισμα αποτέλεσε μια ανήθικη ιστορία και η κυβερνώσα αριστερά στιγματίστηκε απ’ αυτό το γεγονός. Θλίβομαι, σήμερα, όταν βλέπω τους εκπροσώπους της αριστεράς που το μόνο που κάνουν είναι να ανταλλάσσουν κατηγορίες με την εξουσία. Και, δυστυχώς, είναι ένα ευρωπαϊκό φαινόμενο.

— Από τη Χρυσή Αυγή ξεμπερδέψαμε, από τον χρυσαυγιτισμό τελειώσαμε;

Γλιτώσαμε από το οργανωτικό σύστημα. Οι ρίζες και το σπέρμα δεν έχουν εκλείψει.

— Πώς ορίζετε τον αριστερό σήμερα; Έχουν νόημα οι ιδεολογίες;

Οι ιδεολογίες έχουν νόημα εφόσον μπορούν να εκφράσουν ένα στίγμα ως προς το τι θέλουν και τι διεκδικούν. Οι ιδεολογίες ως καταφύγια δεν έχουν νόημα. Για να τον ορίσω, λοιπόν, πρέπει πρώτα να τον δω, και δεν έχω πειστεί ότι υπάρχει. Προφανώς, η αριστερά είναι απούσα. Και δεν μπορεί ο κεντρικός πολιτικός της άξονας να στηρίζεται στην επανάκτηση της εξουσίας.

Τη δεκαετία του ’70 οι κινητοποιήσεις είχαν έναν παλλαϊκό χαρακτήρα. Σήμερα διαπληκτίζονται για το αν θα μαζευτούν εκατό ή διακόσια άτομα. Είναι ευδιάκριτο ότι έχει χαθεί η ικανότητα έκφρασης και κινητοποίησης του πολίτη και έχει περιοριστεί στις κλαδικές.

— Φέτος θα γιορτάσουμε τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση. Είναι μια ευκαιρία για αναστοχασμό;

Ναι, αναμφίβολα. Για μένα είναι απαραίτητος ο αναστοχασμός, κυρίως ως προς το θέμα της αξιολόγησης της κανονικότητας. Είναι καιρός να σκεφτούμε πώς από την περίοδο της δημιουργίας του ελληνικού κράτους χρησιμοποιήσαμε ή αξιοποιήσαμε την κανονικότητά μας. Και το αναφέρω διότι θεωρώ ότι είμαστε μια χώρα που με την πρώτη ευκαιρία αναζητούμε τρόπους για ηρωική έξοδο. Ζούσαμε πάντοτε με την επίκληση του μεγαλείου του παρελθόντος, αποποιούμενοι τις ευθύνες του παρόντος. Όλη αυτή η στάση δεν μας έκανε καλό. Ποτέ δεν είδαμε την Ιστορία με το καθαρό μάτι της αποτίμησης και της αξιολόγησης της αλλά μόνον ως πηγή μεγαλείου.

— Γεννηθήκατε στην Κωνσταντινούπολη. Πώς σχολιάζετε τον νεο-οθωμανισμό της Τουρκίας;

Η μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τέμενος είναι για μένα μια ανεπούλωτη πληγή, σαν να έσκαψε κάποιος και να ξερίζωσε τις ρίζες μου. Αυτό το ιστορικό μνημείο ήταν πάντα το σήμα κατατεθέν της ποικιλομορφίας της Πόλης. Πλέον έχουμε να κάνουμε με ένα κράτος που αρχίζει να οραματίζεται έναν νεο-οθωμανισμό. Η Ιστορία δεν γυρίζει πίσω. Οι επιθετικές προθέσεις της γειτονικής χώρας μόνο αρνητικά αποτελέσματα θα προκαλέσουν και τίποτε άλλο.

Σήμερα, η παιδεία επικεντρώνεται σε εξιδεικευμένους τομείς. Όταν, όμως, η γενική παιδεία λείπει ή υστερεί, υπάρχει πρόβλημα. Γι’ αυτό θεωρώ ότι οι νέοι είναι αναλφάβητοι με μάστερ, διότι στο αντικείμενό τους εκπαιδεύονται άριστα, αλλά δεν διαθέτουν γενικότερη μόρφωση.

— Ποια είναι η γνώμη σας για τους νέους; Έχετε πει ότι είναι «αναλφάβητοι με μάστερ».

Να ξεκαθαρίσουμε ότι αυτά που παρακολουθούμε και τους αφορούν δεν αποτελούν δική τους ευθύνη. Το ουσιαστικό πρόβλημα σήμερα είναι η έλλειψη της γενικής παιδείας. Μεγάλωσα σε μια γενιά η οποία αποκτούσε έναν ορίζοντα ουσιαστικών γνώσεων που λειτουργούσαν ως θεμέλια υποψιασμένου και σκεπτόμενου πολίτη. Σήμερα, η παιδεία επικεντρώνεται σε εξιδεικευμένους τομείς. Όταν, όμως, η γενική παιδεία λείπει ή υστερεί, υπάρχει πρόβλημα. Γι’ αυτό θεωρώ ότι οι νέοι είναι αναλφάβητοι με μάστερ, διότι στο αντικείμενό τους εκπαιδεύονται άριστα, αλλά δεν διαθέτουν γενικότερη μόρφωση.

— Πόσο έχουν επηρεαστεί οι ανθρώπινες σχέσεις από τα social media;

Σε μέγιστο βαθμό και σε σημείο που έχουμε περάσει από το πρόσωπο με πρόσωπο στην εικόνα με την εικόνα. Πριν από την πανδημία παρατηρούσα ανθρώπους να κάθονται δίπλα ο ένας στον άλλο και να κοιτούν οθόνες. Τώρα, που εκ των πραγμάτων επικρατούν συνθήκες κοινωνικής αποστασιοποίησης, αυτό έχει γιγαντωθεί, με αποτέλεσμα να έχουν κατακλυστεί από μια τεράστια βαρεμάρα. Επίσης, άλλο ένα ζήτημα είναι και το μίσος που εκτρέφεται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Υπάρχει μια κυρίαρχη τάση για στιγματισμό του άλλου.

— Στο μυθιστόρημά σας «Ο φόνος είναι χρήμα» μιλάτε για επενδυτές και αναφέρεστε στις ανισότητες που ολοένα μεγαλώνουν. Ποιοι λόγοι σάς επηρέασαν;

Όταν χτίζεις μια κοινωνία, έχοντας ως μοναδικό κίνητρο τον πλούτο, δεν υπάρχει φρένο πουθενά. Όλοι αναφέρονται σε επενδύσεις, στην ανάπτυξη, σε μεταρρυθμίσεις, αλλά για την κατανομή του πλούτου δεν μιλά κανείς. Όμως, η μετατροπή της οικονομίας από ένα σύστημα παραγωγικό σε χρηματοπιστωτικό άλλαξε τη δομή της κοινωνίας, με αποτέλεσμα να εξαφανίζεται η οικονομία της αγοράς με κοινωνικό πρόσημο.

Ουσιαστικά, χρειάζεσαι πλέον ελάχιστα ανθρώπινα χέρια, εξαιτίας της τεχνολογικής εξέλιξης. Το βλέπουμε τον τελευταίο χρόνο που η αγορά εργασίας πραγματοποιείται κατ’ οίκον, πολλές φορές ανασφάλιστη και με χαμηλούς μισθούς. Φοβάμαι πως όταν τελειώσει όλο αυτό με την πανδημία, οι νέοι θα συγκροτήσουν ένα σύγχρονο προλεταριάτο. Ανησυχώ πως όχι μόνο θα εργάζονται από το σπίτι τους αλλά στο τέλος θα πληρώνουν και το ενοίκιο του εργασιακού τους χώρου. «Ξυπνήστε» τους λέω.

Η τηλεργασία θα γίνει η αιτία για μια τομή στην Ιστορία: θα έχουμε για πρώτη φορά προλεταριάτο με πτυχίο. Θα θεωρείσαι online όλο το 24ωρο, δεδομένος για κάθε εκκρεμότητα και αργία μία μέρα την εβδομάδα, όποια σου τύχει. Αυτό θα έχει ως συνέπεια να καταστραφεί όχι μόνο ο κοινωνικός αλλά και ο οικογενειακός ιστός. Η μακροβιότερη ησυχία που γνώρισε ο κόσμος θα επαληθεύσει τη ρήση της Θάτσερ, που έλεγε: «Δεν υπάρχει κοινωνία, παρά μόνο άτομα και οικογένειες». Και η κατάληξη; Τα μεσαία στρώματα θα γίνουν οι νέοι φτωχοί.

— Ποιος είναι ο ρόλος της λογοτεχνίας στη ζωή μας;

Η λογοτεχνία είναι ένας τρόπος για να κατανοήσεις τον κόσμο γύρω σου. Να αναρωτηθεί και να προβληματιστεί ο αναγνώστης για διάφορες πτυχές της πραγματικότητας. Το βιβλίο είναι ένας τρόπος επικοινωνίας. Άλλωστε, για να ψυχαγωγηθείς, με την έννοια να περάσεις την ώρα σου, μπορείς να δεις Netflix. Είναι θετικό ότι το βιβλίο και το εκδοτικό τοπίο βγαίνει ωφελημένο τον καιρό της πανδημίας.

— Ποιος είναι ο μεγαλύτερός σας φόβος;

Ο μόνος φόβος μου είναι το άγνωστο. Αυτό που παρακολουθώ να συμβαίνει στην εποχή μας δεν μου αρέσει. Γι’ αυτό και είμαι ανήσυχος για όλα όσα θα έρθουν και θα αντιμετωπίσουν οι νεότεροι.

— Σας τρομάζει ο θάνατος;

Όχι. Ξέρω ότι κάποια στιγμή θα συμβεί. Είναι μέρος της ζωής. Έζησα γεμάτα χρόνια. Κι αισθάνομαι τυχερός που φέτος συμπληρώνω 42 χρόνια ως επαγγελματίας συγγραφέας.

— Πείτε μου μια βαθιά πληγή που σας ακολουθεί ακόμη;

Δύο πρόσωπα που πίστεψαν σ’ εμένα και θεωρούσαν ότι είχα τις δυνατότητες για να γίνω καλός συγγραφέας έχουν πεθάνει χωρίς να προλάβουν να το ζήσουν. Με πονά πολύ που αυτοί οι δύο άνθρωποι που τους αγάπησα και με αγάπησαν πολύ δεν υπάρχουν πια ώστε να προλάβουν να το δουν.

— Η πιο ισχυρή σας ανάμνηση;

Όταν ανέβηκε στο θέατρο Καλουτά η Ιστορία του Αλή Ρέτζο, ενός αγά του χωριού Στουρνάρι της Ούρφας, το πώς αγόρασε ένα τρακτέρ, πώς μοιράστηκε τα κέρδη με τους αγρότες, πώς έκαψε τα δάση και μοίρασε τα χωράφια και πώς γκρέμισε ένα χωριό για να το σπείρει. Βγαίνοντας από τα παρασκήνια, συνειδητοποίησα ότι στην έξοδο μας περίμενε πλήθος κόσμου για να μας χειροκροτήσει. Ήταν το 1971, μέσα στη χούντα.

— Τι θεωρείτε σημαντικό στη ζωή;

Πάντοτε θεωρούσα σημαντικό το να καταφέρεις να κάνεις αυτό που θέλεις στη ζωή σου. Και χαίρομαι που ποτέ μου δεν έχω σταματήσει να είμαι αυτό που ήθελα. Έχω μάθει ότι τίποτα στη ζωή μας δεν είναι δεδομένο. Όλα μπορεί στο τέλος να αποδειχθούν μεταβατικά. Και είναι ο μόνος τρόπος για να μπορείς να συνεχίζεις να αγωνίζεσαι.